محاسبه و مراقبت اخلاقی ، کم کم نور می آورد و زمینه را برای برنامه ها و مراحل بعدی آماده می کند ؛ لذا آقایان در قدم های اولیه دستور شدید راجع به محاسبه و مراقبه می دهند تا به یک تعبیر نفس با ماوراء طبیعت انس بگیرد و خو کند و از گناهان دور شود و إن شاءالله به کارهای بالاتر تَن دهد .
الهی ، آزمودم تا شکم دایر است ، دل بایر است . «یا من یُحیی الأرض المیة» دلِ دایرم ده !
الهی نامه ص 10
کتابهای اخلاقی ، به خصوص فقه ما برخاسته از متن تکوین نظام هستی است ؛ یعنی به حقیقت کتاب وجودی من و شما آگاه است و خالق و آفریننده این کتاب می داند اگر نفس انسانی به این امور طبیعت مشغول شود و روی آورد ، از ماوراء طبیعت باز می ماند و إلّا سگ تکویناً نجس نیست . خون تکویناً نجس نیست . نطفه تکویناً نجس نیست . اگر شرع اینها را نجس دانسته و فرموده غسل کنید یا اگر به چیز نجسی چون سگ ، خون و امثال اینها دست زدید ، دست تان را بشویید ، از این باب نیست که اینها در نظام هستی نجس آفریده شده باشند . زیرا هیچ موجودی در عالم ، نجس خلق نمی شود . بلکه تمام عالم یکپارچه طُهر مطلق است چون از طاهر مطلق و ازطهور علی الإطلاق ظهور یافته است . صدور این احکام ، برای این است که می دانند اگر نفس به اینها توجه کند ، مثلاً به فلان شیء که فقه اسم اش را در تشریعیات نجس می گذارد توجه داشته باشد ، توجه اش از عالم ماوراء طبیعت منصرف می شود و دیگر قدرت ارتباط با عالم ماوراء طبیعت را نخواهند یافت .
و لذا محرّماتی که در کتب اخلاقی ذکر شده و مشابه آن در رسایل عملیه بیان شده است همه برای این است که وقتی نفس به این گونه امور توجه می کند ، سنخیّت خود را با ماوراء طبیعت از دست می دهد ، در حالی که انسان ، برای ارتقای وجودی آفریده شده است و باید ، هر چه در نشأه ی طبیعت مزاحم اوست از او رفع شود . این رفع مزاحمت ، گاه در تحت دستورات شرعیّه به عنوان واجب و حرام به ما القاء شده و گاه در مثل کسب و معاملات ، تحت عنوان حلال و حرام ، در بخش عبادت به صورت عبادت و غیر عبادات و در کتابهای اخلاقی به صورت گناه و ثواب مطرح شده است .
حضور و مراقبت/داود صمدی آملی/ص 174
حضرت آقا در صفحه ی 284 دیوان در ادامه ی بحث چهارم «دفتر دل» می فرمایند :
چو جان انبیاء بی نقش و ساده است خدا در وی حقایق را نهاده است
در «مثنوی» خیلی سنگین حرف می زدند . در حدیث داریم که فرمودند : «أکثر أهل الجنة البُه» بیشتر اهل بهشت بُلَها هستند که ما در فارسی از بُلَها تعبیر به أبلهان می کنیم . اما چرا أکثر أهل بهشت أبلهان هستند ؟ مگر نه این است که بهشت مظهر تجلّی اسماء الله است ؟ چرا باید انسان های أبله آنجا باشند ؟ مگر نه اینکه در روایات ما آمده است ، بهشت تجلّیات معصومین ، به خصوص تجلیّات جناب سیدالشهداء است ؟ اینجا باید خیلی حرف پیاده شود .
جناب مولوی که در «مثنوی» خیلی سنگین و شریف حرفها را پیاده نموده ، در مثنوی ابلهان را معنی نموده و فرموده مراد از ابله نه آن شخص ساده ای است که هر چه دیگران بگویند گوش می کند . بلکه مراد از این ابلهان ساذج ها و ساده های خاصّند . یعنی انسان هرچه را که بگوید نمی پذیرند . بلکه وقتی به نزد جناب خاتم الأنبیاء محمد مصطفی صلّی الله علیه و آله و سلّم می رسند ، جان خود را قربانی می کنند و می گویند هر چه تو بفرمایی من می گویم چشم . این افراد وقتی به نزد استاد راه می رسند عرض می کنند ما هیچ نخوانده ایم و هیچ نمی دانیم ، تو بفرما که ما چه کاره ایم . چنین ساده لوح هایی اهل بهشت اند . الف و لام در «الجنة» هم «ال» استغراق است ، و شامل تمامی انحاء جنّات می شود ، زیرا جنّت هم مراتب دارد . بالاترین مرتبه ی جنّت ، جنّت ذات است . آنها در این مراتب می فرمایند ما هیچ نمی دانیم و هیچ نمی فهمیم ؛ چرا که جانشان بی نقش است و خودشان را به حقیقت نظام هستی تحویل داده اند . متأسفانه ما بی نقش نیستیم و رنگ ها داریم و همین نقش و رنگهاست که به حضور و مراقبت مان بسیار ضربه می زند . انسان باید بی رنگ شود و تنها یک رنگ بگیرد که آن «صبغة الله» یعنی رنگ الهی است .
حضور و مراقبت/داود صمدی آملی/ص 86
گفته شد که شاگردان افلاطون حکمت و نور علم را از متن لوح نفس ناطقه جناب افلاطون می گرفتند :«من غیر توسط العبارات و یتخلّل الإشارات» . حضرت استاد علامه –روحی فداه- وقتی به این قسمت از بحث اسفار رسیدند ، می فرمودند : آنها دائماً در مقام سکوت تام بودند و از سکوت می گرفتند . حتی خداوند هم به حضرت مریم سلام الله علیها فرمودند :«تو هم اگر می خواهی بگیری ، برو سکوت کن.»
البته اشتباه نکنید ! این الآن برای من و شما نیست . الآن باید روش مشائی گری را در پیش بگیریم ؛ باید شبانه روز بخوانیم و بشنویم و بنویسیم ، تا کم کم برایمان جرقه هایی پیش آید . خلط مبحث نشود .
وقتی کتاب «شرح اصول کافی» جناب صدرالمتألهین یا تفاسیر قرآن ایشان را –که حدود هفت جلد آن چاپ شده است- باز می کنید ، پشت سر هم می فرماید : «مکاشفةٌ» . معلوم می شود پی در پی مکاشفاتی پیش آمده است . تمام این موارد بعد از آن بود که سالها درس خواندند و سنگسار شدند و به غربت رفتند ، و در همان غربت چند شاگرد خصوصی تربیت کردند . شاید اگر ملاصدرا سنگسار نمی شد و به کهک قم- که در سی کیلومتری قم است- پناهنده نمی شد اکنون ما اسفار و شرح اصول کافی و کتابهای شریف ایشان را نداشتیم .
«ملا محسن فیض کاشانی» صاحب یک دوره ی تفسیر قرآن به نام «تفسیر صافی» یکی از شاگردان ایشان در همان کهک قم است . اینها محصول آن گوشه گیری در کهک قم بود که هنوز منزل و محل زندگی ایشان در آن سرداب باقی و برقرار است . شما را به خدا ، قم که می روید به کهک هم بروید و ببینید آنجا چه خبر بوده است !
اینها از اولیاء الله بودند . به تعبیر علامه شعرانی(ره) وجود مرحوم صدرالمتألهین در چهارصد سال قبل ، در زمان انیشتین و دکارت و دانشمندان دیگری که فلسفه ی غرب را آوردند که داشتند مردم را به سوی بعضی از چیزها می بردند ، به منزله ی لطفی از جانب خداوند بود . ایشان از جناب صدرالمتألهین تعبیر به «لطف» می کردند ، زیرا برکات فراوانی از همین فرد برای دیگران نازل شد ؛ لذا درباره ی چنین افرادی هم می توان گفت (هو الذّی بعث فی الأمیین صدرالمتألهین یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة) منتهی فرق بین بعثت صدرالمتألهین با بعثت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم همان فرق بین خود پیغمبر اکرم با صدرالمتألهین است ؛ لذا در مورد این بزرگواران تعبیر به «لطف» می کنند ، نه «بعثت» و هو الطیف الخبیر .
ما ابتدا درس بخوانیم و اشارات بگیریم و بالا برویم تا بعد از چند سال اهل سکوت شویم و از طریق سکوت بالا برویم .
شرح دروس معرفت نفس ج1 ص 86
از جانب دیگر حقّ سبحانه و تعالی نیز عقل را به حرکت واداشته و می فرماید : اگر چه می دانم تو متعبدانه به اوامر و نواهی من گردن می نهی و بدون چون و چرا آن ها را می پذیری اما از تو می خواهم خود به حرکت در آمده و در راه شناخت اسرار و حقایق موجودات عالم گام برداری ، چرا که لذّت تعقّل به مراتب بیش از لذّت تعبّد است . لذا اگر عقل به خود زحمت تحقیق و تفحّص در کلمات نظام هستی را بدهد قادر خواهد بود به سرّ جعل بسیاری از تشریعیات و تکوینیات راه یابد . و اگر در بعضی از موارد نتوانست حکمت اصلی جعل و قرداد آنها را بیابد ، حکم عقل است که آنها را در بقعه ی امکان قرار داده و به تندی آنها را مورد ردّ انکار خویش قرار ندهد . که «عدم الوجدان لا یدّل علی عدم الوجود» چرا که آنچه او با آنها روبروست مجموعه ای از شئونات وجودی آفریدگار هستی است که تبدیل و تحّولی در هیچ یک از أجزاء آنها وارد نیست .
بر این اساس اگرچه عقل به تنهایی نمی تواند به أسرار و رموز جعل یکایک اشیایی نظام هستی آنگونه که هست پی ببرد اما قادر است به حسب ظرفیّت وجودی خود به معرفت و شناخت آنها نائل شود و لذا هرگز پذیرفته نیست که بگوییم چون دین چنین و شریعت اسلام ، به فلان سرزمین نرسیده است پس اهالی آنجا مجازند هر جنایت و هر کار خلافی را مرتکب شده و به هر گونه زشتی و بی بند و باری و خلاف عفّتی دست دراز کنند . زیرا عقل خود حجّتی است باطنی که به صراحت حکم بر حسن و قبح بسیاری از افعال دارد . مثلاً عقل حکم می کند که ساختن بمب اتم چون برای نابودی انسانها کاربرد دارد ، به صلاح جامعه انسانی نیست و آدمی حق انجام این فعل را ندارد ، و لذا روز قیامت مثلاً آن جنایتکار آمریکایی را مواخذه کردند که چرا بمب اتم ساختی ؟ نمی تواند بگوید : اگر حرف دین به من می رسید من این کار را نمی کردم ، زیرا عقل حجّتی است باطنی که خداوند ، آنها را در وجود همه ی انسان ها تعبیه نموده و این حجت خود در بسیاری از موارد چراغ راه آدمی بوده و راه ضلالت و گمراهی را از طریق هدایت به او معرفی می کند .
شرح رساله ی رابطه یعلم و دین ص 382
در حقیقت عقل با این چند مقدمه به تبیّعت شرع در آمده و خود را منقاد می کند که تسلیم اوامر وی باشد :
اول آنکه عقل اذعان دارد همه ی موجودات عالم به هم وابسته اند و همبستگی خاصّی بین تمام کلمات وجودی نظام وجودی نظام هستی بر قرار است .
دوم آنکه ، عقل معترف است اسرار و حقایق موجودات نظام عالم بی نهایت است به طوری که هر چه بیشتر کلمات وجودی عالم را بشکافی حقایق بیشتری را از آن کشف خواهی نمود .
سوم آنکه ، عقل به نحوی واقف است که فقط می تواند به بعضی اسرار و حقایق این موجودات دست یابد .
چهارم آنکه عقل آگاه است به اینکه در نظام بیکران وجود ، حقیقتی است که به تمامی اسرار نظام آفرینش احاطه داشته و فقط اوست که می تواند مقرّر قوانین و مبیّن حدود أشیاء باشد .
پنجم آنکه عقل حکم می کند هر کور عصا کشی را چشم بینایی باید تا او را در مقاطع گوناگون حیات عقلانی یاری دهد . و چون شرع را جامع تر و کامل تر از خود می یابد تسلیم اوامر او شده و انجام فرامین او را از واجبات می شمرد ، و بدین ترتیب است که عقل مقهور و محکوم خالق و آفریننده ی نظام عالم می شود ، وانگهی عقل مخلوق است و دین از خالق اوست و لذا عقل مخلوق در برابر دین خاق خود ، خاضع و منقاد است .
شرح رساله ی رابطه علم و دین ص 381
مثلاً کلمه ی خمر و شراب و می و ساقی به عینه در قرآن و روایات آمده است . به تعبیر شریف حضرت علامه روحی فداه ، آنانکه با الفاظ و اصطلاحات عارفان چون می و شراب و خمر و ساقی در جنگند ، آیاتی چون (و سقیهم ربهم شراباً طهورا) ، (و أنهاراً من خمر لذة للشاربین) را نخوانده اند ، و اسامی فعلیه ای چون اسم شریف ساقی حقّ را ملاقات نکرده اند . و روایاتی که بیانگر ساقی بودن حضرت امیرالمؤمنین در بهشت را ندیده اند . کلمات قرآن یکپارچه رمز است و باید به سرّ آن رسید . عموم مردم چون از حقیقت قرآن فقط از ظاهر آن بهره مندند ، هرگز نمی توانند صاحب مدارج علمی . معارج قرآنی شوند . فقط کسانی که می توانند به این کمالات راه یابند که به نعمت تعقّل و تفکر در بطون آیات قرآنی متنعّم باشند . اما آن ها که حتی از ظاهر قرآن هم بهره ای ندارند ، أصلاً در محدوده ی انسانیّت که انزل مرتبه آن همان ناس و عموم مردم اند وارد نمی شوند ، و در حقیقت مادون انسانیّت به سر می برند . آن ها هم که از این مقدار فراتر آمده و توفیق عمل به ظواهر آیات قرآن را داشته و در حدّ انجام بعضی مستحبّات و ترک محرمّات و بعضی مکروهات مانده اند ، لایق بهشت و نعمت های موعود آن نمی شوند . که اگر بخواهیم بهشت را هم دارای مراتبی بدانیم این گروه در مرتبه ی انزل بهشت وقف خواهند داشت ، چرا که ایشان اگر چه توفیقات بسیاری در انجام واجبات و ترک محرمّات داشته اند امام از نعمت تعقّْل و تفکّر در اسرار عبادات که فصل حقیقی انسان است محروم بوده اند . ایشان بدین نقص و کاستی از تمامی مراتب بر شمرده ی توحید ، صاحب توحید عوامّی بوده و همان هایی هستند که حضرت استاد علامه روحی فداه درباره ی شان فرموده است : «الهی همه کوکو گویند و حسن هوهو» .
شرح رساله ی رابطه علم و دین ص 365
الهی ، آزمودم تا شکم دایر است ، دل بایر است . «یا مَن یحیی الأرضَ المیتة» دلِ دایرم ده !
الهی نامه ص 10
الهی ، خانه کجا و صاحبخانه کجا ؟ طائف آن کجا و عارف این کجا ؟ آن سفر جسمانی است و این روحانی ، آن برای دولتنمند است و این برای درویش ، آن اهل و عیال را وداع کند و این ماسوا را ، آن ترک مال کند و این ترک جان ، این سفر آن ماه مخصوص است و این را همه ماه ، و آن را یکبار است و این را همه عمر ، آن سفر آفاق کند و این سفر أنفس ، راه آن را پایان است و این را نهایت نبود ، آن می رود که برگردد و این می رود که از او نام و نشانی نباشد ، آن فرش پیماید و این عرش ، آن مُحرم می شود و این مَحرم ، آن لباس احرام می پوشد و این از خود عاری می شود . آن لبیک می گوید و این لبیک می شنود . آن به تا به مسجد الحرام رسد و این از مسجد الأقصی بگذرد ، آن استلام حجر کند و این انشقاق قمر ، آن را کوه صفا است و این را روح صفا ، سعی آن چند مره بین صفا و مروه است و سعی این یک مره در کشور هستی ، آن هروله می کند و این پرواز ، آن مقام ابراهیم طلب کند و این مقام ابراهیم ، آن آب زمزم نوشد و این آب حیات ، آن عرفات بیند و این عرصات ، آن را یک روز وقوف است و این را همه روز ، آن را یک شب مشعر دارد و این همه شب . آن را یک شب جمع است و این را همه شب . آن از عرفات به مشعر گوچ کند و این از دنیا به محشر ، آن درک منی آرزو کند و این ترک تمنی را ، آن بهیمه قربانی قربانی کند و این خویشتن را ، آن رمی جمرات کند و این رجم همزات دیو پلید شیطان مرید ، آن حلق رأس کند و این ترک سر ، آن را (لافسوق و لاجدال فی الحج)(بقره.198) است و این را فی العمر . آن بهشت طلبد و این بهشت آفرین . لاجرم آن حاجی شود و این ناجی . خُنُک آن که حاجی ناجی است .
مآثر آثار ج 1 ص 361
در تصویر صحیح اتحاد مدرِک و مدرَک آنچه بیش از همه مهم و ضروری می نماید ، فهم معنای معلوم بالذات و معلوم بالعرض و تفاوت میان آن دو است ، چرا که مراد از اتحاد عاقل به معقول اتحاد عاقل با معقول بالذات است و نه معقول بالعرض ، که اشیای خارج از نفس ناطقه ی انسانی ما و بیرون از صقع قوّه ی عاقله می باشد . زیرا هیچ انسان عاقلی نمی گوید که جوهر عقل و عاقل با موجودات خارجی چون فلک و مَلَک و حیوان و جماد و نبات یکی می شوند بلکه از این اتحاد ، اتحاد عاقل به حقیقتی است در صقع نفس ناطقه وجود یافته است و آن عبارت از معقول بالذات است .
عبارتند از : طبع ، نفس ، قلب ، روح ، سرّ ، خفیّ و أخفی
1.مرتبه ای از وجود انسان ، طبع است . چرا انسان این مرتبه را دارد ؟ چون انسان مبدأ برای حرکت و سکون است . از آن جهت که انسان مبدأ حرکت و سکون است –به خلاف سنگ- به آن «طبع» گفته می شود .
2.به اعتبار مبدئیّت انسان نسبت به ادراکات جزئیه ، به آن «نفس» می گویند .
3.خصوصیّت دوّم نفس این است که ادراک کلیّات می کند . هنگامی که نفس ادراک جزئیات کرد ، آماده می شود برای اینکه مدرکات کلیّه در عالم بالا به او افاضه شود . در این مرحله ، نفس انسان را «قلب» می گویند . این بعدی از وجود انسان است که ادراک کلیّات و علوم را تدوین می کند . به همین جهت حیوانات ادراک کلیّات ندارند . اگر داشتند ، آنها نیز علوم مدوّنه و قواعد کلیّه داشتند .
4.مقام چهارم عبارت است از اینکه انسان پس از آنکه ادراک کلیّات و مرتبه سوّم را تمام کرد ، به مرتبه ی روح یعنی ملکه ی بسیطه ای که خلّاقه ی تفاصیل است در وجود انسان ایجاد شود ؛ مثل اینکه ملکه ی فتوا در انسان پیدا شود . انسان می تواند در اثر مزاولت و ممارست ادراک کلیّات ، به جایی برسد که یک ملکه ی خلّاقه ی تفاصیل و معقولات در وجودش ایجاد شود که به إذن الله و به حول الله بتواند معانی مفصّله ای در وجود خود ایجاد کند ؛ چنانکه حضرت عیسی علیه السلام مرده را به إذن الله زنده می کرد . به این جهت مقام «روح» می گویند .
5.مرتبه ی پنجم عبارت است از «سرّ» به اعتبار اتحاد انسان با عقل فعّال . عقل فعّال ، ملکی از ملائکه است . انسان هنگامی که از مادیّات تفوّه پیدا کرد ، تناسبی با عقلیِات و تناسخی با ملکوتیان و جواهر مجرّده پیدا می کند . هیچ وقت انسان آن ملک نمی شود ، اما فانی در او می شود ؛ یعنی ارتباط و تناسب با او و تقّرب به او پیدا می کند . از آن جهت که موجود دانی نسبت به موجود عالی ، چیزی جز رقیقه و عکس او نیست ، چنین تعبیر می کنیم که فانی در عقل فعّال است . به این مرتبه «سرّ» می گویند .0
6.مرتبه ی دیگر مرتبه ی «خفیّ» عبارت است از فناء انسان در مقام واحدیّت که مقام اسماء و صفات باشد .
7.آخرین مرتبه ی فناء در مقام أحدیّت است که مقام ذات باشد . به این مرتبه «أخفی» می گویند .
شرح دروس منظومه ج2 ص 23
بر همین اساس وقتی سخن از معاد جسمانی به میان می آید و در کتب اعتقادی اصیل خود می خوانیم که نفوس پس از ارتحال در عوالم ما فوق حشر جسمانی دارند باید ببینیم مراد از کلمه جسم و جسمانی کدامیک از معانی و اطلاقات جسم است ، چرا که اگر شخص به اطلاقات و معانی موجود در این کلمه احاطه ی علمی نداشته باشد چه بسا ممکن است جسم را به همان معنای ظاهری آن که در نزد اذهان عموم مردم متداول است دانسته و بدین ترتیب به ده ها اشکال لا ینحل حکمی و فلسفی مبتلا شود .
انسانی که قوّت عقل خود را بر هفت قوای ظاهری و باطنی دیگر خود یعنی پنج حس ظاهری و دو قوه ی باطنی خیال و واهمه حاکم گرداند وجودش بهشتی خواهد شد که از هشت باب ، ملجأ و مأوای دیگران خواهد بود و آنکه در روایات فرموده اند بهشت دارای هشت باب است ، اشاره به همین هشت قوای وجودی ایشان است ، همچنان که اگر قوّت عقل بر قوای دیگر انسان حاکم نشود انسان جهنمیّ خواهد شد که هفت قوای ظاهری او به منزله ی هفت باب جهنمّ خواهند بود که در ترجیع بند حضرت اش فرمود :
تو بهشت و جهنمّ خویشی تا چه خواهد که بود اسرارت
انا الحق کشف اسرار است مطلق جز از حق کیست تا گوید انا الحق
همه ذرات عالم همچو منصور تو خواهی مست گیر و خواه مخمور
در این تسبیح و تهلیل اند دائم بدین معنی همی باشند قائم
هر آن کو خالی از خود چون خلا شد انا الحق اندر او صوت و صدا شد
روا باشد انا الحق از درختی چرا نبود روا از نیک بختی
و این همان سخن عطار است آنجا که گوید : «مرا عجب آید از کسی که روا دارد که از درختی انا الله بر آید و درخت در میان نه ، چرا روا نباشد که از حسین انا الحق بر آید و حسین در میان نه ؟ »
تذکره الأولیاء ص 584
الهی ، غذا به کردار و گفتار رنگ و بو می دهد ، وای بر آن که دهنش مزبله است !
الهی نامه ص 21
... مگر نه این است که به جناب ابن عربی ، در یک تمثّل انسانی ، «فصوص الحکم» را اعطاء کردند ؟ حال ممکن است عده ای بگویند کتابی چون «فصوص الحکم» چیزی جز بافته های خیالی ابن عربی نیست ، که در جواب ایشان جناب الهی قمشه ای فرموده است : «اگر یافتند که خوب یافتند ؛ و اگر بافتند چه خوب بافتند .»
حق است به کسانی که درصدد انکار این حقایق اند بگوییم : شما که مدعی بطلان این حقایق هستید و آن ها جز بافته ای نمی دانید ، آیا می توانید کتابی را مثل «فتوحات» ، «فصوص الحکم» ، «مصباح الأنس» ، «تمهید القواعد» ، «أسفار» و «سرح العیون» را به قلم آورید ؟به تعبیر شریف علامه طباطبائی «قدس سرّه الشریف» :
«به راستی اگر اولین و آخرین در مادون مقام عصمت جمع شوند ، آیا می توانند کتابی مثل «فتوحات» و «فصوص الحکم» را بنویسند ؟»
مگر کسی می تواند به فصوص بیست و هفت گانه ی «فصوص الحکم» جناب ابن عربی ، فصّی را به نام «فصّ حکمه عصمتیه فی کلمه الفاطمیه» بیفزاید ؟
شرح رساله ی انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه ص 23
اصطلاح دیگری نیز در مورد علم فکری و علم شهودی وجود دارد و آن اینکه گاهی از علم فکری تعبیر به طریق مشاء و از علم شهودی تعبیر به اشراق می شود . متأسفانه آنچه در کتب فلسفی متعارف حوزوی و دانشگاهی ما معهود و معروف است این است که مشاء و اشراق دو طایفه ی مقابل هم هستند و آراء هر یک متناقض با دیگری است در حالی که چنین حرفی باطل است و نباید این دو طایفه را در مقابل یکدیگر دانست بلکه بهتر آن است که این دو طایفه را در مسیر برای تحصیل علوم و معارف بدانیم .
الهی ، تا به حال می گفتم گذشته ها گذشت . اکنون می بینم که گذشته هایم نگذشت ، بلکه همه در من جمع است . آه ، آه، از یوم جمع !
الهی نامه ص 56
حرکت حق به جانب حق و به تعبیر دیگر طلب حق هر خلق را به دو گونه ی قرب نافله و قرب فریضه می باشد ، در قرب فریضه ، حق خود را تنزل نمی دهد بلکه از همان افق اعلی ، ندای «تعالوا» سر می دهد و به همگان خطاب می کند که بالا بیایید اما در قرب نافله ، چون حق ، خلق را عاجز از بالا رفتن می بیند خود تنزل می کند تا خلق به فیض وجودی وی مستفیض شوند .
