محاسبه و مراقبت اخلاقی ، کم کم نور می آورد و زمینه را برای برنامه ها و مراحل بعدی آماده می کند ؛ لذا آقایان در قدم های اولیه دستور شدید راجع به محاسبه و مراقبه می دهند تا به یک تعبیر نفس با ماوراء طبیعت انس بگیرد و خو کند و از گناهان دور شود و إن شاءالله به کارهای بالاتر تَن دهد .
به حسب نقل مورّخین فلسفه ، این لفظ ، نخست به صورت نامی برای یکی از کتابهای ارسطو به کار رفته که از نظر ترتیب ، مابعد از کتاب طبیعت قرار داشته و از مباحث کلّی وجود ، بحث می کرده است ، مباحثی که در عصر اسلامی به «امور عامّه» نامیده شد ، و بعضی از فلاسفه ی اسلامی نام «ماقبل الطبیعه» را نیز برای آن ، مناسب دانسته اند .
آموزش فلسفه/آیت الله مصباح/ج1 ص 73
این واژه از اصل یونانی «متاتافوسیکا» گرفته شده و با خذف حرف اضافه ی «تا» و تبدیل «فوسیکا» به «فیزیک» به صورت «متافیزیک» در آمده و در زبان عربی به «مابعدالطبیعه» ترجمه شده است .
آموزش فلسفه/آیت الله مصباح/ج1 ص73
«مَثَل» به معنی نظیر و نمونه است ؛ یعنی فردی که نشان دهنده شخصیّت فرد دیگر باشد ، به آن مَثَل گویند .
مبانی فلسفه ی اسلامی/آیت الله امینیان/ص 23
فارابی فلسفه را عین آراء اهل مدینه فاضله می دانست و معتقد بود که رئیس مدینه باید فیلسوفی باشد که علم خود را از مبدأ وحی می گیرد . در واقع رئیس فیلسوف مدینه ی فارابی ، نبیّ است . و دین صحیح به نظر او عین فلسفه است .
فارابی موسس فلسفه ی اسلامی/رضا داوری/ص 13
در برابر این موج شکاکیّت یعنی «سوفیسم» معروف ترین اندیشمندی که قیام کرد و به نقد آراء و انکار آنان پرداخت سقراط بود .
وی خود را «فیلاسوفوس» خواند . کلمه ی «فیلاسوفیا» در لغت یونانی مرکب از دو قسمت است : «فیلو» و «سوفیا» ، فیلو به معنای دوستداری و کلمه ی سوفیا به معنای دانائی و دانش است . پس کلمه ی فیلوسوفیا بمعنی دوستداری دانش و فیلوسوفوس به معنای دوستدار دانش است .
«فلسفه» نیز مصدر جعلی و عربی کلمه ی «فیلوسوفیا» است و «فیلسوف» از آن ساخته شده است .
درآمدی بر آموزش فلسفه/محسن غرویان/ص32
در تاریخ نوشته اند که علت گزینش لقب «فیلوسوفوس» توسط سقراط برای خود دو چیز بوده است : یکی تواضع و اعتراف به نادانی خود ، و دیگری تعرض او به سوفیستها که خود را حکیم می خواندند و در عین حال برای مقاصد مادّی و اغراض سیاسی دست به کار تعلیم و تعلّم مغالطه و جدل و ایجاد شکاکیبت بودند .
آموزش فلسفه/محسن غرویان/ص32
تعریف یک علم به چند طریق ممکن است :
1.تعریف به مسائل : مثل اینکه در تعریف ریاضیّات بگوییم علمی است که از جمع ، تفریق و ضرب و تقسیم و ... بحث می کند .
2.تعریف به موضوع : مثل اینکه بگوییم ریاضیّات علمی است که از احوال کمیّت سخن می گوید .
3.تعریف به غایت و فائده : مثل اینکه بگوییم ریاضیات علمی است که محاسبات را بر ما آسان می کند. گاهی هم ممکن است در تعریف یک علم به همه یا برخی از عناصر فوق اشاره شود.
بهترین راه برای تعریف یک علم این است که نخست موضوع آن کاملاً مشخص شود و سپس مسائل آن علم و ماهیّت آنها کاملاً روشن گردد و با توجّه به همه ی این جهات ، تعریف علم ارائه شود.
آموزش فلسفه/محسن غرویان/ص47
از اوائل قرن ششم تا اواخر قرن پانزدهم میلادی را در تاریخ اروپا «قرون وسطی» می نامند. ویژگی کلی این ده قرن ، تسلط کلیسا بر مراکز علمی و برنامه ی مدارس و دانشگاهها بود. فلسفه ای که در این دوران در مدارس وابسته به کلیسا تدریس می شد ، فلسفه ی مَدرسی یا اسکولاستیک(schoolastic) خوانده می شود. در فلسفه ی اسکولاستیک علاوه بر منطق و الهیّات و اخلاق و سیاست و پاره ای از طبیعیات و فلکیّات مورد قبول کلیسا ، قواعدِ زبان و معانی و بیان نیز گنجانیده شده بود و لذا «فلسفه» در آن عصر ، مفهوم و قلمرو وسیع تری یافت و شامل پاره ای علوم اعتباری نیز می شد .
آموزش فلسفه/محسن غرویان/ص35
... بعضی امور عامه را تعریف کنند که عبارت از آن گونه معانی کلیه ای که همه ی موجودات را شامل گردد و اختصاص به قسم خاصّی پیدا نکند ؛ یعنی واجب و ممکن ، جوهر و عرض ، مجرد و مادی ، همه را فرا گیرد . و این تعریف به بسیاری از امور عامه نقض شود ؛ مثل بحث «امکان» ، مبحث «ماهیّت» و «عدم» و «جعل» و غیره که شامل واجب تعالی نشود .
الهی ، آزمودم تا شکم دایر است ، دل بایر است . «یا من یُحیی الأرض المیة» دلِ دایرم ده !
الهی نامه ص 10
گفته اند حکمت شبه وصفی به إله عالم است . یعنی به واسطه ی این علم روح انسان متصف به صفات الله شود و متخلّق به اخلاق الهی گردد : و این اتصاف و تخلّق روح را از حیات فانی بشریّت بمیراند و نشئه ی باقی ابدیّت حیات بخشد ، پس به زبان حال روحی همی سراید ؛
نیست از خود هستم از دلدار خود چون که جان کردم فدای یار خود
خوش بمردم در رهش زین آب و گل چیست قطره پیش بحر جان و دل
مردم از ظلمت به نور اندر شدم قطره ای دریای پر گوهر شدم
پس به واسطه ی فنای شهودی در انوار جمال الهی ، به دولت بقای ابد رسد و ابتهاج روحی بی حد یابد . و چون هر نفس کمال اشتیاق به ابدیّت حیات خود دارد و وجود خودش را دایم خواهد ، پس چون نظر در این تعریف کند و دریابد که نتیجه ی تحصیل علم و حکمت حیات ابد یافتن است و به تشابه ظلّی در ظلّ وجود ابدی حق شتافتن ، پس مسلم در تمام عمر به تمام قوا در وصول بدین مقصد أعلی منتهای جهد و کوشش در طریق تحصیل بنماید . و این تعریف ، چنانکه اشاره شده از علت غائی مأخوذ است ، زیرا تشابه ظلی و خُلقی به إله عالم یافتن غایت حکمت الهی است ، بدان بیان که در ضمن معنی تعریف گذشت .
حکمت الهی/حکیم الهی قمشه ای/ص 16
علم به احوال اعیان موجودات بدان گونه که هستند به قدر حوصله ی ادراک بشر . این تعریف علم حکمت را از علت صوری ، که احوال اعیان موجودات است ، أخذ شده ؛ و از علت غایی که قدر قوّت بشری است . و چون هر نفس شیّق به کمال از جهل به احوال عالم متألم و از علم به آن لذّت روحی یابد ، پس از نظر در این تعریف دریابد که سعادت معنوی در تحصیل این علم است ؛ و رسیدن بدان سعادت محرک شوقی او به تحصیل علم گردد .
حکمت الهی/حکیم الهی قمشه ای/ص 15
گردیدن انسان عالم عقلی مطابق با عالم عینی . یعنی انسان به واسطه ی تحصیل علم حکمت جهانی گردد مانند جهان آفرینش ؛ زیرا حقایق عالمِ وجود همه در نفس ناطقه ی او نقش روحانی بندد ، آنگاه به ذات خود از هر چه در عالم است مستغنی گردد . و در مقام او همی گفته اند :
ای نسخه ی نامه الهی وی آیینه ی جمال شاهی
بیرون ز تو نیست هر چه هستیست از خود بطلب هر آنچه خواهی
و این تعریف برای حکمت روشن است که از علت مأخوذ است . و چون هر نفس را شوق موکد برای آن است که تمام کشور هستی مسخّر او گردد و وجود را مالک مُلک آفرینش بیند ، پس در این تعریف چون نظر کند به رغبت بی حد در پی این علم بگراید ، تا سلطنت حقیقی بر تمام عالم مِلک و ملکوت پیدا کند ، بلکه خود تمام عالم شود . و البته در این راه مقصود بزرگ رنج وی راحت گردد ، زیرا رنج راحت شود چون مطلب بزرگ باشد ، و در راه تحصیل آن قدم به همت عالی بر دارد .
حکمت الهی/حکیم الهی قمشه ای/ص 15
خروج نفس از نقص و قوّه به سوی کمال لایق او در جانب علم و عمل . و این تعریف مأخوذ از علت مادّی و علت صوری است . اما علت مادّی کمال نفس قابل ، و علت صوری کمال علم وعمل است ؛ و به وجهی کمال علیت غایی نیز هست ، و چون هر نفس را به رهیدن از نقص و رسیدن به کمال اشتیاق ذاتی است ، پس در تعریف موجب نشاط مستعدین و شوق آنها به تحصیل حکومت گردد ، و در نیل به این مقصود رنج و متاعب طریق بر آنها سهل شود .
حکمت الهی/حکیم الهی قمشه ای/ص 15
... سرّ اینکه تعریف علم را در مقدمه آرند آن است که چون تعریف علم به طور اجمال بر تمام مطالب علم و قواعد آن احاطه دارد و متعلم ابتدای شروع از نظر در تعریف بر اجمالی از علم آگاه شود ، پس در حقیقت وقتی که برای متعلم نخست معِّرفات علم بیان شود ، اجمالی از همه ی علم را به او آموخته اند . و دراین فهم اجمالی محصِّل شوق موکد به فهم تفصیلی آن علم پیدا کند ؛ و در اثر شوق ، رنج و زحمات تحصیل بروی سهل گردد . چنانکه در «رئوس ثمانیه»(امور هشتگانه) معروف در کتب حکمای اقدمین هم ، که در مقدمه می آورده اند ، بدین نظر بوده . و «رئوس ثمانیه» عبارت است از تعریف علم ، بیان فائده علم ، وسمه ی علم (وجه نام گذاردن آن به نامی) و مدوِّن و مخترع علم ، و موضوع علم ، و رتبه ی علم (یعنی بعد از چه علم و قبل از چه باید آموخت) و طبقه ی علم (یعنی از قسم حکمت أعلی یا أدنی یا متوسط است)(الهی یا طبیعی یا ریاضی است) ، و یکی حضور ابواب علم ، که چند باب است . و معلوم است که همه ی این امور هشتگانه یا موجب اطلاع اجمالی محصِّل شود بر مقاصد آن علم ، یا سبب نشاط و رغبت او به تحصیل .
حکمت الهی/حکیم الهی قمشه ای/ص14
بدانکه در علم منطق مبیّن است که معرّف چیزها یا از آثار و معلومات آنها مأخوذ است ؛ و یا از علّت و اسباب وجود آنها . و در مبحث علّت و معلول چون علل را بر چهار قسم کنند ، علت فاعلی و غائی و مادّی و صوری ، تعریف مشتمل تواند بود بر همه ی آن چهار ، یا مأخوذ از یکی از آنها .
حکمت الهی/حکیم الهی قمشه ای/ص14
کتابهای اخلاقی ، به خصوص فقه ما برخاسته از متن تکوین نظام هستی است ؛ یعنی به حقیقت کتاب وجودی من و شما آگاه است و خالق و آفریننده این کتاب می داند اگر نفس انسانی به این امور طبیعت مشغول شود و روی آورد ، از ماوراء طبیعت باز می ماند و إلّا سگ تکویناً نجس نیست . خون تکویناً نجس نیست . نطفه تکویناً نجس نیست . اگر شرع اینها را نجس دانسته و فرموده غسل کنید یا اگر به چیز نجسی چون سگ ، خون و امثال اینها دست زدید ، دست تان را بشویید ، از این باب نیست که اینها در نظام هستی نجس آفریده شده باشند . زیرا هیچ موجودی در عالم ، نجس خلق نمی شود . بلکه تمام عالم یکپارچه طُهر مطلق است چون از طاهر مطلق و ازطهور علی الإطلاق ظهور یافته است . صدور این احکام ، برای این است که می دانند اگر نفس به اینها توجه کند ، مثلاً به فلان شیء که فقه اسم اش را در تشریعیات نجس می گذارد توجه داشته باشد ، توجه اش از عالم ماوراء طبیعت منصرف می شود و دیگر قدرت ارتباط با عالم ماوراء طبیعت را نخواهند یافت .
و لذا محرّماتی که در کتب اخلاقی ذکر شده و مشابه آن در رسایل عملیه بیان شده است همه برای این است که وقتی نفس به این گونه امور توجه می کند ، سنخیّت خود را با ماوراء طبیعت از دست می دهد ، در حالی که انسان ، برای ارتقای وجودی آفریده شده است و باید ، هر چه در نشأه ی طبیعت مزاحم اوست از او رفع شود . این رفع مزاحمت ، گاه در تحت دستورات شرعیّه به عنوان واجب و حرام به ما القاء شده و گاه در مثل کسب و معاملات ، تحت عنوان حلال و حرام ، در بخش عبادت به صورت عبادت و غیر عبادات و در کتابهای اخلاقی به صورت گناه و ثواب مطرح شده است .
حضور و مراقبت/داود صمدی آملی/ص 174
بهترین مناسبتهایی که بین مسائل مختلف ، لحاظ می شود و ملاک تمایز علوم قرار می گیرد مناسبت موضوعات است .
آموزش فلسفه/آیت الله مصباح/ج1 ص 84
موضوع هر دانشی
اولاً : موجب انسجام و وحدت گزاره های آن دانش است ؛
ثانیاً : سبب تمایز دانشهای گوناگون از یکدیگر است ؛
ثالثاً : سبب قرب و بعد و خویشی و یگانگی دانشهاست .
در آمدی بر فلسفه ی اسلامی/عبدالرسول عبودیّت/ص21
